اگر دهلی بتواند سیاستی را که در جریان جنگ اوکراین با روسیه دنبال کرد، به تهران نیز تعمیم دهد، پتانسیل عظیمی را در جهت توسعه همکاریها میان دو ملت و تمدن بزرگ ایران و هند ایجاد می کند.

در قرن بیستم، آمریکا، ژاپن و برخی از کشورهای اروپایی را رهبران جهانی می دانستند. اینکه زمان همه چیز را تغییر میدهد، در ظاهر ممکن است یک ضرب المثل کلیشه ای در نظر گرفته شود، اما در جبهه جهانی طی چند دهه گذشته اتفاقاتی رخ داده و اکنون دوران تصنعی سلطه غرب بر تاریخ جهان رو به پایان است. بر همین اساس، ما شاهد بازگشت طبیعی چین و هند به عنوان بزرگترین اقتصادهای جهان هستیم. حتی برخی از تحلیلگران به نقش هند در ایجاد نظم نوین جهانی اشاره کرده اند.

در همین راستا، سیاست خارجی هند در حال تغییر سریع در سیاست جهانی است و این کشور به دنبال تعمیق روابط با کشورهایی نظیر روسیه و ایران که به طور سنتی روابط خوبی با این دو کشور داشته و همچنین مدیریت روابط با چینی است که نفوذ فزاینده ای در نظم در حال تغییر دارد.

بررسی روابط ایران و هند خارج از روندهای جاری

با نگاهی به ارتباطات هند و ایران در می یابیم که روابط دو کشور دارای پیشینه تمدنی عمیقی است. برای هند، جایگاه ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی آن بین خلیج فارس و دریای خزر، استراتژیک، تعیین کننده و مهم است، زیرا به دلیل موانع پاکستان در استفاده از مسیرهای زمینی، یک مسیر جایگزین برای اتصال به افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی فراهم می کند. همچنین، ایران دارای یکی از بزرگترین ذخایر نفت خام و گاز طبیعی در جهان است که هند می تواند برای تامین انرژی مورد نیاز خود از آن بهره ببرد.

از آن طرف هم، برای ایران، موقعیت استراتژیک هند حائز اهمیت است، زیرا به سیاست خارجی «آسیایی محور» جمهوری اسلامی ایران کمک می کند. افزون بر این، با توجه به اینکه هند دومین کشور پرجمعیت و اقتصاد بزرگ با سود جمعیتی عظیم است، این مسئله، امکان دسترسی ایران به پنجمین اقتصاد بزرگ را برای سرمایه گذاری و تقویت روابط تجاری با این کشور فراهم می کند.

بر همین اساس، دو کشور که قرن هاست روابط ویژه ای را شکل و پرورش داده و با وجود برخی اختلاف نظرها، همواره روابط خود را حفظ کرده اند، باید فراتر از چارچوب سیاست ها و روندهای جاری مستمر در دو کشور بررسی کرد، در حالی که هند دارای روابط مطلوبی هم با شرق و هم غرب است و ایران همچنان تحت تحریمهای یکجانبه غرب قرار دارد.

تاریخ روابط دو کشور نشان می دهد روابط هند و ایران به تمدن های باستانی دره سند و بین النهرین برمی گردد. ایران یک ملت مهم در همسایگی هند است که پادشاهی های هند باستان و ایران باستان از زمان مهاجرت اقوام هند و ایرانی به منطقه جنوب آسیا روابط نزدیکی داشته اند. از طرفی، زبان‌های هندی و ایرانی نیز دارای شاخه‌ای مشترک از خانواده زبانی بوده و به گروه زبان‌های هند و ایرانی تعلق دارند.

روابط اقتصادی تهران_دهلی

در ماه مه ۲۰۱۶، نارندرا مودی نخست وزیر هند به ایران سفر کرد و همین سفر عاملی بر تقویت روابط دوجانبه و پروژه های زیربنایی، مشارکت انرژی و تجارت متمرکز شد. در همین راستا، روابط اقتصادی و تجاری هند و ایران به طور سنتی با واردات نفت خام ایران از سوی هند تقویت شده است. از نقطه نظر اقتصادی، ایران با عرضه بیش از ۴۲۵ هزار بشکه در روز دومین یا سومین تامین کننده بزرگ نفت خام هند بوده و هند نیز به عنوان یکی از بزرگترین سرمایه گذاران خارجی در صنعت نفت و گاز ایران شناخته شده است.

در سال ۲۰۱۱، تجارت فی مابین در حوزه نفت بالغ بر ۱۲ میلیارد دلار بود که این میزان به دلیل تحریم‌های اقتصادی گسترده غرب علیه ایران که هند به آن ملحق شد، کاهش یافت و در نتیجه دولت هند مجبور شد بدهی خود را به ایران از طریق بانک‌های ترکیه بازپرداخت کند. در ماه مه ۲۰۱۹، پس از لغو معافیت‌هایی که به این کشور اجازه می‌داد بدون تحریم نفت خام وارد کند، هند خرید نفت از ایران را متوقف کرد. درست قبل از این ممنوعیت، ایران سومین تامین کننده بزرگ نفت خام هند بود. جالب است که هند پس از آن با واردات نفت از آمریکا، این شکاف را پر کرد.

در طول سال ۲۰۲۲، سهم ایالات متحده در صادرات نفت به هند به نصف کاهش یافت و روسیه به عنوان سومین تامین کننده بزرگ نفت شناخته شد. سهم روسیه از واردات نفت خام هند در سال ۲۰۲۲ مشابه دوران اتحاد جماهیر شوروی نزدیک به ۱۴ درصد بود.

با این حال و با وجود موضوعات مطرح شده، افزایش قیمت جهانی نفت، رشد مصرف محلی هند و تحریم روسیه توسط امریکا، می تواند ایران را بار دیگر به یک شریک نفتی مهم برای هند تبدیل کند.

مبادلات تجاری و پروژه های مشترک

بر اساس گزارشهای منتشر شده از ۱۰ ماه نخست۲۰۲۲، تجارت بین دو کشور بیش از دو میلیارد دلار ثبت شده است. صادرات عمده هند به ایران شامل برنج، چای، شکر، میوه های تازه، دارو، نوشابه ها، ماشین آلات صنعتی، فرآورده های گوشتی است در حالی که، بیشترین صادرات ایران به هند نیز محصولات و اقلامی چون بادام، انواع مواد شیمیایی، بوتان و پروپان مایع، قیر و خرمای خشک را شامل می شود.

علاوه بر واردات و صادرات، ایران و هند بر روی چندین پروژه تجاری مشترک از جمله خطوط لوله گاز تاپی و قبلا خط لوله صلح در حالی که چندی پیش هند از این توافق خارج شد و همچنین خط لوله میانمار_بنگلادش_هند متمرکز بوده اند. پروژه میدان گازی و ال ان جی پارس جنوبی در خلیج فارس نیز از پروژه های مشترک میان دو کشور است، ضمن اینکه طرفین بر روی توسعه بندر چابهار و خط راه آهن چابهار_زرنج کار و سرمایه گذاری کرده اند.

افزون بر این، هر دو کشور در کریدور بین المللی حمل و نقل شمال_جنوب نیز مشارکت دارند و همچنین توافقاتی را در خصوص اجتناب از مالیات مضاعف و تشویق سرمایه گذاری دوجانبه به امضا رسانده اند.

اهمیت ژئوپلیتیک ایران برای هند

از منظر ژئوپلیتیک، موقعیت ایران برای هند به دلیل موقعیت جغرافیایی، بین خلیج فارس و دریای خزر از نظر استراتژیک بسیار مهم است؛ در حالی که ایران راه جایگزینی برای ارتباط با افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی برای هند فراهم می‌کند، زیرا دهلی نو از سوی پاکستان برای استفاده از مسیرهای زمینی پاکستان، مجوزی ندارد.

از سوی دیگر، موقعیت استراتژیک هند در جهت کمک به توسعه روابط ایران با آسیا و همچنین شرایط این کشور از نظر نیروی کار، سرمایه گذاری و تجارت برای تهران جذاب و پر اهمیت است.

افغانستان عامل نزدیکی ایران و هند

افغانستان زمینه و عامل مشترکی است که در آن کشورها از جمله ایران و هند می توانند یک سیاست مشارکتی مشترک و موثر ایجاد کنند. در همین راستا، روابط ایران با افغانستان و طالبان پس از تشکیل حکومت سرپرست، می تواند برای هند نیز مفید باشد.

بر همین اساس، افغانستان یکی از مناطقی است که هند و ایران را به هم نزدیک کرده و همکاریهای فی مابین را تقویت می کند. برای هر دو، افغانستان یک کشور همسایه ترانزیتی و از نظر فرهنگی مهم است که می خواهند با آن روابط خوبی داشته و خواهان حاکمیت صلح و نظم در این کشور هستند.

تجدید ساختار روابط دوجانبه

هند روابط خوب و صمیمانه ای با کشورهای حوزه خلیج فارس داشته است. اما کشورهای حوزه خلیج فارس و ایران سابقه روابط تیره‌ای دارند که با مذاکرات دیپلماتیک اخیر بین ایران و چند کشور حاشیه خلیج‌فارس مانند امارات و قطر، زمینه برای دستیابی عمیق‌تر و گسترده‌تر هند به غرب آسیا گشوده شده است.

کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب؛ یک پروژه بلندپروازانه که در آغاز قرن جاری راه اندازی شد، با هدف اتصال هند، ایران، افغانستان، روسیه، آسیای مرکزی و اروپا از طریق حمل و نقل چند وجهی، کاهش زمان ترانزیت کالا را هدف قرار داده است. اگرچه بخشی از آن عملیاتی شده است، اما باز هم به دلیل تحریم های ایران، پتانسیل کامل آن محقق نشده است. در همین راستا، هند و ایران می توانند نقش مهمی در تقویت کریدور نستراک برای بهره مندی از مزایای تجارت حاصل از آن ایفا کنند.

تعمیم سیاست مودی در رابطه با روسیه به ایران

هند، در رابطه با جنگ اوکراین، مانور دیپلماتیک خوبی از خود نشان داد و مکرراً به غیرضروری بودن جنگ اشاره کرد. در عین حال، این کشور به تجارت با روسیه ادامه داد و عمدتاً از رای دادن در سازمان ملل خودداری کرد. در همین راستا، سیاستی که مودی با روسیه دنبال می‌کند، می‌تواند در خصوص ایران نیز اجرایی گردد.

با خروج امریکا از خاورمیانه و حضور فزاینده چین در این منطقه، نقش قوی تر هند در توسعه روابط با ایران نیز می تواند برجسته شود؛ البته هند واقعاً نیاز به یک استقلال استراتژیک دارد. بر همین اساس؛ هند و ایران باتوسعه همکاری های دوجانبه می توانند دستاوردهای زیادی کسب کرده، ضمن اینکه دیپلماسی قاطعانه ای که توسط دولت مودی اعمال می شود؛ یعنی تعمیق روابط خوب با کشورهای دوست و تمرکز بر تحقق منافع ملی خود، یک استراتژی خوشایند است.

اگر هند بتواند همین دیدگاه را به ایران نیز تعمیم دهد، می تواند پتانسیل عظیمی را برای همکاری بین این دو ملت و تمدن بزرگ بگشاید. از این رو، اکنون زمان مناسبی برای بازسازی روابط هند و ایران به منظور بهره مندی از ظرفیت دو کشور از طریق برقراری صلح و ثبات در مناطق دائما پرتنش خاورمیانه و جنوب آسیا فرا رسیده است.