برای نخستین‌بار در آذر سال ۸۹ بود که اولین مرحله واریز یارانه نقدی در ایران انجام شد. به ازای هر نفر ۴۵ هزار و ۵۰۰ تومان پرداخت می‌شد که در آن زمان تقریبا معادل با ۴۰ دلار بود. در طول سالیان گذشته همواره تورم گریبانگیر اقتصاد ایران بوده است. تورم هر روز ارزش پول ملی را کاهش داده و در نتیجه قدرت خرید یارانه‌ای که به مردم پرداخت می‌شود نیز کاهش یافته و خواهد یافت.

محاسبات نشان می‌دهد با وجود اینکه یک بار در آبان سال ۹۸ و یک بار در اردیبهشت ۱۴۰۱ به مبلغ یارانه افزوده شد، قدرت خرید دلاری یارانه در یک دهه گذشته از ۴۰ دلار به کمتر از ۸ دلار رسیده است. به بیان ساده‌تر، یارانه هر فرد از ۴۵ هزار تومان به ۴۰۰ هزار تومان رسید، اما یک ایرانی که با مبلغ یارانه نقدی خود می‌توانست بیش از ۴۰ دلار خریداری کند، حالا حتی ۸ دلار هم نمی‌تواند بخرد.

همچنین در سه سال گذشته هر زمان که یارانه شارژ شده، در کمتر از یک سال قدرت خرید دلاری آن نصف شده و اثرگذاری خود را از دست داده است. از همین رو می‌توان گفت در اقتصاد ایران پرداخت یارانه نقدی به مُسکّن موقتی بدل شده که در دستان سیاستگذار قرار دارد.

در ادامه این گزارش به بررسی روند قدرت خرید دلاری یارانه از آبان ۹۸ تا امروز پرداخته شده است.

شارژ یارانه‌ای پس از ماجرای بنزین
از آذر سال ۸۹ تا آبان سال ۹۸ تقریبا نزدیک به ۹ سال مبلغ یارانه نقدی در ایران تغییر نکرد. دولت در آبان سال ۹۸ بود که دست به یک جراحی اقتصادی زد و با اجرای سیاستی تحت عنوان اصلاح یارانه انرژی، قیمت بنزین را افزایش داد. بلافاصله پس از اجرای این طرح فضای کشور به شدت ملتهب شد و دولت هم برای آرام کردن فضا دست به یک کار تکراری زد و عنوان کرد که عایدی حاصل از این اصلاح قیمت را قرار است به مردم پرداخت کند.

از آن تاریخ مبلغی تحت عنوان یارانه معیشتی اضافه شد که مبلغ پرداختی به هر فرد ۵۵ هزار تومان بود. ارزش دلاری یارانه در آبان ۹۸ حدود ۸ دلار بوده و به بیان ساده‌تر با جمعا حدود ۱۰۰ هزار تومانی که هر ایرانی (یارانه‌بگیران) از دولت دریافت می‌کرد، می‌توانست ۸ دلار تهیه کند.

فراز و فرود بایدن و ترامپ
با آغاز سال ۹۹ شدت تحریم‌های آمریکا بیشتر شد، به گونه‌ای که گفته می‌شود وصولی بانک مرکزی در شش ماهه نخست این سال تنها حدود یک میلیارد دلار بوده است. از طرفی هم به علت بحران کرونا اقتصاد کشور به شدت زمین‌گیر شده بود. بدیهی است که در چنین شرایط تورم و نرخ ارز افزایش یافته و در نهایت نیز از ارزش یارانه‌ای که ایرانیان دریافت می‌کردند کاسته می‌شد. ارزش دلاری یارانه در مهر سال ۹۹ به ۳٫۴ دلار رسید. به عبارت دیگر با یارانه‌ای که هر ایرانی دریافت می‌کرد، حتی نمی‌توانست ۴ دلار خریداری کند.

در اواخر مهر سال ۹۹ دلار به بالای ۳۱ هزار تومان هم رسید که در نتیجه یارانه هر فرد تنها معادل با ۳ دلار می‌شد. در آبان سال ۹۹ با برگزاری انتخابات آمریکا و انتخاب شدن جو بایدن انتظارت در کشور مثبت شد و شاهد کاهش نرخ ارز بودیم. بر اثر همین کاهش نرخ دلار، ارزش دلاری یارانه نقدی هر فرد کمی بهبود یافت و به بالای ۴ دلار رسید. بررسی‌ها نشان می‌دهد تا پایان سال ۱۴۰۰ نه مقدار یارانه تغییر کرد و نه شاهد تغییر محسوسی در نرخ ارز بودیم. از همین رو قدرت خرید دلاری یارانه ایرانیان تقریبا در محدوده مشخصی بود.

افزایش یارانه با حذف ارز ترجیحی
در ابتدای سال بود که دولت با اجرای یک سیاست اصلاحی، ارز ۴۲۰۰ تومانی را که به کالاهای اساسی تخصیص داده می‌شد، حذف کرد. ایده این جراحی اقتصادی دولت در راستای یک هدف درست بود یعنی حذف رانتی که به وجود آمده بود؛ اما کمتر کسی را می‌توان پیدا کرد که از نحوه اجرای آن دفاع کند.

دولت اعلام کرد که عایدی ناشی از این سیاست را تحت عنوان یارانه به مردم می‌دهد. بر همین اساس هر فردی که بین دهک‌های اول تا سوم قرار داشت جمعا ماهانه ۴۰۰ هزار تومان یارانه دریافت کرد. بر اساس محاسبات صورت‌گرفته پس از اجرای این طرح در اردیبهشت امسال ارزش دلاری یارانه به ۱۳ دلار رسید.

پس از اجرای سیاست حذف ارز ترجیحی، قیمت خوراکی‌ها دچار جهش فاحشی شد و به همین دلیل، همان ابتدا قسمتی از افزایش قدرت خریدی که به مردم ناشی از افزایش مبلغ یارانه اضافه شده بود، از بین رفت. به طور کلی در چند ماه گذشته روند تورم صعودی بود و از طرف دیگر شاهد افزایش انفجاری قیمت دلار بوده‌ایم. بر اساس نرخ‌های بازاری دلار در روزهای ابتدایی اسفند، هر ایرانیِ یارانه‌بگیر با ۴۰۰ هزار تومان یارانه‌ای که دریافت می‌کند، ۷٫۶ دلار می‌تواند خریداری کند. به بیان ساده‌تر مبلغ یارانه در سال جاری نسبت به آبان ۹۸ حدود چهار برابر شده اما قدرت خرید دلاری آن نه‌تنها بیشتر نشده بلکه کاهش هم یافته است.

محاسبات صورت گرفته در این گزارش با توجه به یارانه‌ای است که به سه دهک فقیرتر پرداخت می‌شود. با توجه به اینکه یارانه پرداختی به دهک‌های چهارم تا نهم ۱۰۰ هزار تومان هم کمتر از این مبلغ است، قدرت خرید دلاری این دهک‌ها بالغ بر ۲ دلار پایین‌تر از سه دهک نخست قرار دارد.

یارانه، مسکّنی در اقتصاد ایران
اساسا پرداخت یارانه در ایران بویژه در چند سال گذشته به مُسکّنی در دستان سیاستگذاران بدل شده است. به بیان دیگر، هر زمان که دولت از روی ناچاری دست به سیاست‌های اصلاحی می‌زند، به دلیل فقدان سرمایه اجتماعی لازم، برای اینکه جامعه را با خود همراه کند، وعده یارانه نقدی می‌دهد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد در سه سال گذشته هر زمان که یارانه شارژ شده، در کمتر از یک سال قدرت خرید دلاری آن نصف شده و اثرگذاری خود را از دست داده است. از همین رو نیز بارها از زبان جامعه شنیده شده که «دولت بیاید یارانه‌اش را پس بگیرد اما ما را به همان قدرت خرید قبلی بازگرداند.»

تا زمانی که تورم در ایران موضوعی ساختاری باشد و همواره با تورم‌های مزمن روبه‌رو باشیم، افزایش یارانه چاره‌ساز نخواهد بود در کوتاه‌ترین زمان ممکن اثر خود را از دست می‌دهد. هرچند به نظر می‌رسد شارژهای یارانه‌ای در ایران، فارغ از دلایل اقتصادی و رفاهی صورت می‌گیرد و عموما جنبه‌های دیگری دارد.