قانون کار در ماده‌های مختلفی درباره شرایط و ضوابط کار و محاسبات مربوط به آنها صحبت کرده است. شب کاری یکی از مهم‌ترین شیوه‌های کار است که در برخی از شغل‌ها بسیار رایج است. برای مثال نگهبان‌های یک شرکت یا کارکنان خط مونتاژ در یک واحد تولیدی را در نظر بگیرید که باید در شیفت شب هم فعالیت داشته باشند. در این مقاله تصمیم داریم درباره تعریف شب‌کاری، حقوق شب‌کاری و محاسبات مربوط به آن بنویسیم.
قانون‌گذار در قانون کار با توجه به نوع کار، روزهای هفته و ساعاتی از روز که کارگر مشغول کار هست، نرخ‌های متفاوتی را برای تعیین حقوق آنها یا همان حقوق اداره کار در نظر گرفته است. برای مثال در روزهای عادی طی هفته مزدی که کارگر دریافت می‌کند نسبت به مزدی که بابت کار در روز جمعه دریافت خواهد کرد کمتر است. برای اینکه بدانیم شب‌کاری چیست، اول باید مشخص کنیم که طبق قانون چه ساعاتی از شبانه‌روز را به‌عنوان شب در نظر می‌گیرند. به استناد ماده ۵۳ قانون کار، از ساعت ۱۰ شب تا ۶ صبح به عنوان شیفت شب در نظر گرفته می‌شود. بنابراین کارگری که در بعضی از روزهای ماه در این ساعات کار کند مشمول دریافت حق شب کاری خواهد شد.
شب‌کاری در قانون کار چطور محاسبه می‌شود؟
برای محاسبه شب‌کاری در قانون کار ابتدا باید مشخص کنیم که چه مقدار شب‌کاری توسط کارگر انجام شده است. به طور کلی در صورتی که دو شرط زیر وجود داشته باشد می‌توانیم بگوییم که شب‌کاری محقق شده است:
کار در ساعات شب انجام شده باشد (از ساعت ۲۲:۰۰ تا ۰۶:۰۰)
کارگر موردنظر، نوبت‌کار نباشد. این یعنی شیفت شب به عنوان یکی از شیفت‌های اصلی او نباشد. کارگری که نوبت‌کار باشد، بابت کار در ساعات شب باید ۱۵ درصد بیشتر از مزد ساعات روز دریافت کند.
برای محاسبه فوق‌العاده شب‌کاری باید ۳۵ درصد به مزد ساعتی کارگر اضافه کرد. توجه داشته باشید که مبنای محاسبه شب‌کاری، مزد ساعتی است و نباید مزد روزانه را مبنا قرار داد؛ بنابراین برای محاسبه حق شب‌کاری باید مراحل زیر به ترتیب طی شود:
مجموع ساعات کاری که در شب انجام شده را مشخص کنید.
فوق‌العاده شب‌کاری را برای هر ساعت محاسبه کنید.
مبلغ فوق‌العاده را در مجموع ساعات ضرب کنید تا حق شب‌کاری به دست بیاید.
برای اینکه بدانید محاسبات شب کاری چطور انجام می‌شود قسمت پایین را مطالعه کنید.
فرمول محاسبه شب کاری
در اینجا سعی می‌کنیم که محاسبات شب‌کاری را به صورت مرحله به مرحله به شما آموزش بدهیم تا درک آن برای شما ساده‌تر باشد و به راحتی بتوانید برای محاسبه حقوق و دستمزد کارکنانتان از آن استفاده کنید.
الف- مزد ساعتی را به وسیله فرمول زیر به دست آورید:
مزد روز / ۷٫۳۳
ب- فوق‌العاده شب‌کاری را در ازای هر ساعت محاسبه کنید:
مزد ساعتی * ۰٫۳۵
ج- محاسبه مجموع کارکرد ماهانه کارگر بر اساس اطلاعات که سیستم حقوق و دستمزد به شما می دهد.
د- مجموع ساعاتی که کارگر، شب‌کاری انجام داده است را در فوق‌العاده‌ای که به هر ساعت تعلق می‌گیرد ضرب می‌کنیم.
در ادامه یک مثال می‌زنیم تا نحوه انجام این محاسبات را بهتر متوجه شوید.
فرض کنید که مزد روزانه کارگری ۱۰۰ هزار تومان است و برای پنج بار در ماه از ساعت ۱۲ شب تا ۸ صبح‌کار کرده است. چه مقدار فوق‌العاده شب کاری به این کارگر تعلق می‌گیرد؟
ابتدا مزد ساعتی را حساب می‌کنیم:
۱۳۶۰۰۰ = ۷٫۳۳ / ۱۰۰۰۰۰۰
سپس فوق‌العاده شب‌کاری بابت هر ساعت را حساب می‌کنیم:
۴۷۶۵۰ = .۳۵ * ۱۳۶۰۰
تعداد ساعات شب‌کاری که در ماه انجام شده را برآورد می‌کنیم:
این کارگر پنج بار در ماه از ساعت ۱۲ شب تا ۸ صبح‌کار کرده است. یعنی در هر کدام از این موارد، ۶ ساعت شب‌کاری داشته است. ابتدا مجموع ساعات کارکرد شبانه را مشخص می‌کنیم:
۳۰ ساعت = هر روز ۶ ساعت * ۵ روز
مبلغ ماهانه حق شب‌کاری را به دست می‌آوریم:
مبلغ ماهانه = مزد هر ساعت فوق‌العاده شب‌کاری * ساعات شب‌کاری
۱۴۲۹۵۰۰ = ۴۷۶۵ * ۳۰
شب‌کاری چه تفاوتی با نوبت کاری دارد؟
همان‌طور که در قسمت بالاتر این مقاله گفتیم، فوق‌العاده شب‌کاری فقط در صورتی به یک کارگر تعلق می‌گیرد که آن کارگر به صورت نوبت‌کاری فعالیت نکند. اما نوبت‌کاری یعنی چه و چه تفاوتی با شب‌کاری دارد؟ ماده ۵۵ قانون کار درباره نوبت کاری توضیح داده است. بر اساس این ماده، اگر ساعات کاری کارگر طوری باشد که در طول یک ماه چرخش داشته باشد، نوبت‌کاری یا همان شیفت‌کاری اتفاق می‌افتد.
شب‌کاری چه تفاوتی با اضافه کاری دارد؟
شب‌کاری و اضافه کاری گاهی با یکدیگر اشتباه گرفته می‌شوند. کارگری که بیشتر از ساعات کاری مقرر شده در قانون کار، برای کارفرما خدمت کند مشمول پرداخت اضافه‌کار خواهد شد. برای اینکه معنی اضافه کار را به شکل درست‌تری متوجه شوید، ابتدا باید بدانید که ساعت کاری مقرر طبق قانون کار چه تعریفی دارد. ساعات کار طبق ماده ۵۱ قانون کار به ساعاتی گفته می‌شود که کارگر نیرو یا وقت خود را به منظور انجام کار در اختیار کارفرما قرار می‌دهد. البته کارفرما می‌تواند در بعضی از روزها ساعات کار را کاهش و در روزهای دیگر ساعات کار را افزایش دهد. اما نهایتاً مجموع ساعات کار در هفته نباید از ۴۴ ساعت تجاوز کند. البته ساعات کار برای همه شغل‌ها ثابت نیست و در شغل‌هایی که سخت و زیان‌آور هستند ساعات کار نباید از ۶ ساعت در روز و ۳۶ ساعت در هفته بیشتر شود. البته این نکته هم بسیار مهم است که کارفرما نمی‌تواند کارگر را مجبور کند که بیشتر از ۴ ساعت در هر روز اضافه کاری داشته باشد.
شب کاری چه تفاوتی با اضافه کاری دارد؟
هر مدت زمانی که کارگر بیشتر از ساعات کاری که در قسمت بالا به آنها اشاره کردیم کار کند، مشمول پرداخت فوق‌العاده اضافه‌کار می‌شود. کارگر به ازای هر ساعت اضافه‌کار مشمول ۴۰ درصد مزد بیشتر خواهد شد. اما همان‌طور که دیدید شب‌کاری در ساعات خاصی اتفاق می‌افتد و همچنین محاسبات حق شب‌کاری با ضریب متفاوتی انجام می‌گیرد که در قسمت‌های بالاتر این مقاله به شما توضیح دادیم.
سخن پایانی
شب کاری یکی از شیوه‌های کار است که محاسبات حقوق مربوط به آن با ضرایب متفاوتی انجام می‌شود. برای اینکه حق شب کاری به درستی پرداخت شود فرمول محاسبه شب کاری و تفاوتی که شب کاری با نوبت کاری و اضافه کاری دارد را برای شما بیان کردیم تا با وظایف و حقوقی که کارگر و کارفرما در این رابطه دارند آشنا شوید.
سوالات متداول
چه ساعاتی به عنوان شب کاری در نظر گرفته می‌شود؟
به استناد ماده ۵۳ قانون کار، از ساعت ۱۰ شب تا ۶ صبح به عنوان شیفت شب در نظر گرفته می‌شود.
چه شروطی باید محقق شود تا شب کاری اتفاق بیفتد؟
به طور کلی در صورتی که دو شرط زیر وجود داشته باشد می‌توانیم بگوییم که شب‌کاری محقق شده است:
کار در ساعات شب انجام شده باشد (از ساعت ۲۲:۰۰ تا ۰۶:۰۰)
کارگر موردنظر، نوبت‌کار نباشد. این یعنی شیفت شب به عنوان یکی از شیفت‌های اصلی او نباشد. کارگری که نوبت‌کار باشد، بابت کار در ساعات شب باید ۱۵ درصد بیشتر از مزد ساعات روز دریافت کند.
منظور از ساعات کاری در قانون کار چیست؟
ساعات کار طبق ماده ۵۱ قانون کار به ساعاتی گفته می‌شود که کارگر نیرو یا وقت خود را به منظور انجام کار در اختیار کارفرما قرار می‌دهد. البته کارفرما می‌تواند در بعضی از روزها ساعات کار را کاهش و در روزهای دیگر ساعات کار را افزایش دهد. اما نهایتاً مجموع ساعات کار در هفته نباید از ۴۴ ساعت تجاوز کند.
نوبت‌کاری چه تفاوتی با شب‌کاری دارد؟
ماده ۵۵ قانون کار درباره نوبت‌کاری توضیح داده است. بر اساس این ماده، اگر ساعات کاری کارگر طوری باشد که در طول یک ماه چرخش داشته باشد، نوبت‌کاری یا همان شیفت‌کاری اتفاق می‌افتد. اما شب‌کاری به صورت مستمر اتفاق نمی‌افتد و به صورت استثنا و در صورت درخواست کارفرما انجام می‌شود.
