بن‌بست مذاکرات احیای برجام، تشدید جنگ اوکراین، اعتراضات هفته‌های اخیر در ایران و تغییر فضای داخلی آمریکا با احتمال پیروزی جمهوری‌خواهان در کنگره باعث شده است تا شاهد چرخش لحن و مواضع رابرت مالی در ارتباط با ایران باشیم. اینکه تغییر نقش کارگزاری نماینده ویژه آمریکا در امور ایران حامل چه پیام‌ها و پیامدهایی در ارتباط با مساله مذاکرات احیای برجام است، پرسشی است که می‌تواند چشم‌انداز رویکرد واشنگتن به تهران را مشخص کند.
مواضع نماینده ویژه آمریکا در امور ایران طی چند هفته اخیر تغییر ملموسی پیدا کرده است. رابرت مالی که تا پیش از این متمرکز بر مذاکرات احیای برجام بود و سایر نقش های کارگزاری مربوط به جایگاه شغلی خود را معطوف به احیای توافق و اتخاذ مواضع معتدل و میانه رویی کرده بود، در تغییری آشکار، لحن تهاجمی و مداخله‌جویانه تری پیدا کرده است.
بن بست مذاکرات احیای برجام، تشدید جنگ اوکراین و همکاری های نظامی ایران و روسیه، اعتراضات هفته های اخیر در ایران و تغییر فضای داخلی آمریکا با احتمال پیروزی جمهوری خواهان در کنگره باعث شده تا شاهد چرخش مالی در ارتباط با اهداف ماموریت نقشی در ارتباط با ایران باشیم. اینکه تغییر نقش کارگزاری نماینده ویژه آمریکا در امور ایران حامل چه پیام ها و پیامدهایی در ارتباط با مساله مذاکرات احیای برجام است، پرسشی است که می تواند چشم انداز رویکرد واشنگتن در ارتباط با تهران در دوگانه تعامل یا تقابل را مشخص کند.
نمودار تغییر لحن و مواضع
نماینده آمریکا در امور ایران در تازه ترین موضع‌گیری به اظهارات وزیر امورخارجه ایران درباره زمان و تعداد پهپادهای ارسال شده به روسیه پیش از جنگ اوکراین واکنش نشان داد. راب مالی شنبه شب در توییتی نوشت: اظهارات امیرعبداللهیان صحت ندارد، چراکه تهران در تابستان گذشته ده‌‌ها پهپاد به روسیه ارسال کرده و در حال حاضر نیز پرسنل نظامی ایران در مناطق اشغالی اوکراین به نیروهای روسی برای استفاده از این پهپادها آموزش می‌‌دهند. وی افزود: آنها در مواجهه با شواهد، نیازمند یک سیاست جدید هستند، نه یک داستان جدید. وزیر خارجه ایران روز شنبه و پس از جنجال غرب بر سر پهپادهای ایرانی با تایید این مساله اما گفت که ارسال این سامانه مدت ها پیش از جنگ اوکراین در دستورکار قرار گرفته است. مالی پیشتر نیز و متاثر از ناآرامی ها و اعتراضات چند هفته اخیر در توییتی مدعی شد که تظاهرات مسالمت‌‌آمیز مردم ایران برای درخواست رعایت و احترام به کرامت انسانی و حقوق بشر از سوی حکومت‌‌شان ادامه دارد.
پیش از آن نیز نماینده ویژه آمریکا در امور ایران درخصوص مذاکرات احیای برجام با تاکید بر این که واشینگتن در حال حاضر وقتش را برای تلاش جهت توافق تلف نمی‌‌کند، گفت که تحریمهای بیشتری علیه جمهوری اسلامی اعمال می‌‌شود و آمریکا گام‌‌های بیشتری را در مجامع بین‌‌المللی آغاز خواهد کرد. تغییر لحن مالی در سه حوزه برجام، جنگ اوکراین و اعتراضات در طول یک ماه گذشته به خوبی نشان‌دهنده تغییر مواضع او به عنوان نماینده ویژه آمریکا در امور ایران است که در طول نزدیک به دو سال از روی کار آمدن دولت دموکرات جو بایدن و متاثر از رویکرد مذاکراتی تیم سیاسی و امنیتی کاخ سفید، عملا نقش کارگزاری مالی معطوف به توافق هسته ای بود و سایر حوزه های مربوط به ایران مانند حقوق بشر، موشک و منطقه در حاشیه قرار گرفته بود. تغییر شیب لحن و مواضع راب مالی در واقع بازتاب و یادآور همان اظهارات برایان هوک نماینده ویژه آمریکا در امور ایران در دولت ترامپ است که از هر فرصتی برای تقویت پروژه فشار حداکثری علیه تهران استفاده می کرد و ایران به پربسامدترین واژه در میان واژگان هوک تبدیل شده بود.
چرایی تغییر
تغییر لحن و طبیعتا تغییر نقش رابرت مالی متاثر از چند متغیر است که در طول چند ماه اخیر دچار دگرش شده و زمینه تغییر مواضع و تغییر رویکرد دولت بایدن را به دنبال داشته است. متغیر مهم و تاثیرگذار اول بن بست مذاکرات احیای برجام است که در عمل از دستورکار کنونی کاخ سفید خارج شده است. اظهارات متعدد مقامات آمریکایی در مورد توقف مذاکرات، ناامیدی به احیای برجام و از دستورکار خارج شدن برنامه جامع اقدام مشترک نشان می دهد که مطلوبیت های توافق برای ایالات‌متحده به میزان زیادی به نسبت چند ماه گذشته کاهش پیدا کرده است. در واقع مطلوبیت احیای برجام و فوریت و ضرورت آن در فضایی بود که هنوز پای متغیرهای مداخله گر در میان نبود و ایالات متحده در فضای باثبات تری در سودای احیای برجام بود.این متغیرها با دو رخداد تشدید جنگ اوکراین و باز شدن پای ایران به تحولات آن از یکسو و مساله اعتراضات و ناآرامی های هفته های اخیر از سوی دیگر زمینه را برای تغییر آشکارتر لحن و مواضع مقامات ایالات متحده به خصوص رابرت مالی که مسوولیت مستقیمی در آن داشت، فراهم کرد. جایگاه استراتژیک اوکراین برای بلوک غرب به میزانی است که ارزش خطرپذیری برای تحت‌الشعاع قرار دادن برجام را دارد و قاعدتا هرگونه تشدید جنگ در اوکراین به خصوص از زاویه همکاری های نظامی ایران و روسیه زمینه را برای چالش بیشتر برای توافق هسته ای ایجاد می کند.
همزمانی تشدید جنگ در اوکراین و جنجال بر سر پهپادهای ایرانی با اعتراضات ایران، لحن آمریکایی‌ها به خصوص رابرت مالی را تهاجمی‌تر کرد و وی در موضع گیری هایی چندباره از همدلی با معترضان و برنامه‌های آمریکا برای تحریمهای حقوق بشری علیه مقامات و نهادهای ایرانی خبر داد. تا جایی که او در جریان یک مصاحبه صراحتا تاکید کرد که تمرکز واشنگتن به جای برجام بر ناآرامی ها در ایران است.
فارغ از نقش‌آفرینی این دو متغیر مهم، به نظر می‌رسد که مسائل داخلی آمریکا نیز بر این موضع‌گیری نماینده ویژه آمریکا در امور ایران تاثیرگذار بوده است. زمزمه های تغییر رابرت مالی به دلیل انتقادهایی که از روش مذاکراتی او از سوی برخی چهره ها مطرح شد، بر شکننده شدن جایگاه او بی تاثیر نبوده و وی را مجبور به اتخاذ مواضع سخت تر در قبال ایران کرده است. این مساله به ویژه با تغییر فضای ناشی از انتخابات میان دوره ای کنگره و دست برتر جمهوری خواهان برای در اختیار گرفتن مجلسین امر محتملی به نظر می رسد.
پیامدها برای برجام
در چنین فضایی که شاهد تغییر مواضع و لحن رابرت مالی ناشی از تغییر رویکرد مذاکراتی دولت بایدن و متاثر از نقش آفرینی متغیرهای جدید هستیم، پیامدهای این تغییر بر مذاکرات احیای برجام، پرسشی است که از اهمیت اساسی برخوردار است.
در همین ارتباط دکتر سعید شکوهی استادیار روابط بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی در گفت‌وگو با دنیای اقتصاد به تاثیر متغیرهای مداخله‌گر در روند احیای برجام اشاره کرد و گفت: فشار اعتراضات و ناآرامی در داخل ایران و همچنین در خارج از کشور که دولت بایدن را مجبور به عقب‌نشینی از سیاست های اعلانی در ارتباط با ایران از زمان روی کار آمدن در ژانویه ۲۰۲۰ کرد، برجام را در فضای ابهام و استند بای قرار داده است و شانس احیای آن را بسیار کم رنگ کرده است. اگرچه هنوز شانس احیا وجود دارد و مذاکرات به طور رسمی شکست نخورده است، اما تصور اینکه طرفین بتوانند در کوتاه مدت به گفت وگوها بازگردند، بسیار دشوار است.
شکوهی با بیان اینکه اگر ناآرامی‌ها به سمت فروکش کردن حرکت کند و شاهد بازگشت دوباره ثبات باشیم، می‌توان امیدوار بود که زمینه بازگشت به مذاکرات فراهم شود، تاکید کرد: بازگشت نتانیاهو، احتمال پیروزی جمهوری‌خواهان در کنگره و اجازه پیدا کردن ترامپ برای حضور در رقابت های ریاست جمهوری باعث ابهام بیشتر در برجام و دست برتر یافتن مخالفان توافق خواهد شد. از این زاویه است که مذاکره کنندگان ایرانی باید این تغییرات را مدنظر داشته باشند تا برجام مجددا به سرنوشت دوره ترامپ مبتلا نشود.
