رویکرد نگاه به شرق در تنظیم روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران، یک راهبرد منطقی و عقلانی است که بر اساس آن، ایران برای ارتباط با کشورهای شرق اولویت قائل می شود.
حضرت آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب در این رابطه می گویند:
«در سیاست خارجی، ترجیح شرق بر غرب، ترجیح همسایه بر دور، ترجیح ملّت‌ها و کشورهایی که با ما وجه مشترکی دارند بر دیگران، یکی از اولویّت‌های امروز ما است.» ۲۹ بهمن ۱۳۹۶
سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران یک سیاست جامع و فراگیر است و بر اساس مفاد مندرج در سند چشم انداز ۱۴۰۴ به “تعامل سازنده با جهان” اعتقاد دارد. راهبردهای سیاست خارجی نیز منبعث از این جامعیت است و در عین اعتقاد به ارتباط با کشورهای مختلف جهان، برای تقویت مناسبات با شرق، اولویت قائل است. این رویکرد به معنای بی‌توجهی نسبت به ارتباط با غرب نیست اما به دلیل بی اعتمادی به آمریکا و اروپا، اولویت را برای تامین منافع ملی، به شرق داده شده است.
رهبر انقلاب با نگاه دوراندیشانه خود، همواره بر ضرورت تقویت ارتباطات بین المللی تاکید داشته و برای نمونه، در دیدار رئیس و اعضای مجلس خبرگان رهبری با استثنا کردن رابطه با آمریکا، خاطرنشان می کنند:
«من می بینم بعضی از برادران ما گاهی اوقات میگویند که ما باید با همه‌ی دنیا رابطه داشته باشیم؛ خب بله، با همه‌ی دنیا -البتّه منهای آمریکا و رژیم صهیونیستی- باید رابطه داشته باشیم؛ ما مشکلی نداریم. اوّلاً همه‌ی دنیا فقط اروپا و فقط غرب نیست؛ در همین حدود چهار سال قبل از این و در همین شهر تهران، مگر اجلاسی تشکیل نشد که بیش از ۱۳۰ یا ۱۴۰ کشور در آن شرکت کردند؟ حدود چهل یا بیشتر رئیس دولت و رئیس کشور شرکت کردند؛ از همه جا آمدند اینجا و در اجلاس غیر متعهّدها شرکت کردند. ما مشکلی نداریم با اینها؛ دنیا که فقط اروپا نیست؛ دنیا جای وسیعی است. قدرتها هم امروز در دنیا پخش شده و تقسیم شده؛ شرق دنیا -یعنی منطقه‌ی آسیا- امروز مرکز یک قدرت عظیمی است. ما با اینها ارتباط داریم؛ ما حرفی نداریم. با اروپا هم ما مشکلی نداریم، اروپایی‌ها با ما مشکل ایجاد کرده‌اند.» ۲۰/۱۲/۱۳۹۴
از نظر رهبر انقلاب، نگاه به شرق یک رویکرد واقع بینانه بوده که به دنبال استفاده از فرصتهای ارتباطی با کشورهای مختلف است. در بیانات ایشان، گزاره “ترجیح همسایه بر دور، ترجیح ملّت‌ها و کشورهایی که با ما وجه مشترکی دارند” دلالت بر ضرورت توجه ایران به کشورهای همسایه و حوزه آسیا دارد. ایشان با توجه به اهمیت آسیا، کار با این قاره را “مجاهدت” دانسته و می گویند:
«آسیا یک قارّه‌ی بزرگی است، ما در غرب آسیا قرار داریم. این منطقه منطقه‌ی بسیار حساسی است؛ منطقه‌ای است از لحاظ راهبردی مهم، از لحاظ نظامی مهم، از لحاظ منابع زیرزمینی مهم، از لحاظ ارتباط بین سه قارّه -آسیا و اروپا و آفریقا- مهم. منطقه‌ی مهمّی است. روی این منطقه برنامه دارند، نقشه دارند؛ باید این نقشه‌ها را ببینیم چیست و با این مقابله کنیم؛ این شد مجاهدت.» ۲۶/۵/ ۱۳۹۴
حضرت آیت الله خامنه ای در دیدار با آقای «ترانگ تان سانگ» رئیس جمهوری ویتنام، سیاست قطعی جمهوری اسلامی را همکاری با کشورهای آسیایی از جمله ویتنام دانسته و می گویند: «ما از همکاری‌های شما در مجامع جهانی نیز مطلع هستیم و معتقدیم تا جایی که امکان و ظرفیت وجود دارد، باید همکاری‌ها را گسترش داد.» ۲۵/۱۲/۱۳۹۴
رهبر انقلاب در دیدار نخبگان و استعدادهای برتر، حتی ارتباط علمی با کشورهای پیشرفته آسیایی را در قالب رویکرد نگاه به شرق، بر همکاری با غرب ارجح دانسته و تصریح می کنند:
« عمدتاً نگاه باید طرف شرق باشد؛ نگاه طرف غرب و اروپا و مانند اینها برای ما جز معطّل کردن، جز دردسر، جز منّت کشیدن و کوچک شدن هیچ اثری ندارد. باید نگاهمان طرف شرق باشد؛ کشورهایی هستند که میتوانند به ما کمک کنند، میتوانیم با چهره‌ی برابر با آنها مواجه بشویم، ما به آنها کمک کنیم، آنها هم به ما کمک کنند، تبادل علمی با آنها داشته باشیم.» ۲۵/۰۷/۱۳۹۷
ایشان همچنین در دیدار با آقای شی جین پینگ رئیس جمهوری خلق چین بر سیاست ایران مبنی بر ارتباط با کشورهای مستقل، تأکید کرده و می گویند: «دولت و ملت ایران همواره به دنبال گسترش روابط با کشورهای مستقل و قابل اطمینان همچون چین بوده و هستند و بر همین اساس، توافق رؤسای جمهوری ایران و چین برای یک روابط استراتژیک ۲۵ ساله، کاملاً درست و حکمت‌آمیز است.» ۳/ ۱۱/ ۱۳۹۴
“ترجیح همسایه بر دور” نیز که در کلام رهبر انقلاب به طور برجسته بیان شده، درچارچوب رویکرد نگاه به شرق می تواند معنا شود. ایشان در نخستین روز از سال ۱۳۹۷ در اجتماع زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی، پیرامون استفاده از ظرفیت های همسایگان برای مقاوم سازی اقتصاد، گفتند:
«همسایگان متعدّد؛ با پانزده کشور ما همسایه هستیم و این یک امکان و یک ظرفیّت بسیار مهم برای کشور است. کشور ما از لحاظ جغرافیایی در جای حسّاسی قرار گرفته است؛ نقطه‌ی اتّصال شرق و غرب و شمال و جنوب است و این از لحاظ جغرافیایی مهم است….بایستی ما که با پانزده کشور همسایه‌ایم -غیر از کشورهای دیگرِ دوردست که میتوانند کالای ایرانی را مصرف بکنند، با پانزده کشور همسایه هستیم- از این همسایگی استفاده کنیم، کالای ایرانی را صادر کنیم؛ این، هم به‌عهده‌ی وزارت خارجه است، هم به‌عهده‌ی وزارت بازرگانی است، هم به‌عهده‌ی فعّالان اقتصادی مردمی است؛ بازاریابی کنند.»
نکته مهم دیگر اینکه، رویکرد نگاه به شرق در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، به معنای پذیرش سلطه شرق و مغایر با سیاست «نه شرقی نه غربی نیست. جمهوری اسلامی ایران در عین داشتن رابطه حسنه و دوستانه با همسایگان و قدرت های شرقی، هرگز سلطه آنان را نمی پذیرد و با استقلال کامل، مناسبات خود با این کشورها را تنظیم می کند. رهبر انقلاب در بیانات خود در بیستمین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه‌الله) در پرهیز از پذیرش سلطه قدرتها، می گویند: «عزّت یک ملّت در سیاست های گوناگون و در تعاملش با کشورهای دیگر و دولتها و قدرتها این است که از استقلالِ رأی برخوردار باشد. یک دولت، یک نظام در مقابل قدرتها آن‌چنان ظهور کند که نتوانند در هیچ مسئله‌ای اراده‌ی خودشان را بر او تحمیل کنند.»۱۴/۰۳/۱۳۸۸
ایشان همچنین در دیدار با کارگزاران وزارت امورخارجه، آنچه که امروز متن جامعه‌ی ماست را همان خط و راه امام دانسته و در حوزه سیاست خارجی خاطرنشان کردند:
«در زمینه‌ی مسایل خارجی، یعنی مقابله با استکبار، خط جدایی از ابرقدرتها و قدرتهای دخالت‌کننده؛ آن چیزی که با عنوان افتخارآمیز “نه شرقی، نه غربی” – در آن روزی که دنیا واقعاً بلوکبندی شرق و غرب داشت – معرفی میشد، مبارزه‌ی با قدرتهای ظالم و ستمگر عالم، مقابله و معارضه‌ی حتمی با هر نشانه‌یی از سلطه‌گری که در دنیا مشهود باشد – در هرجای دنیا فرقی نمیکند، از نظر ما تسلط چنگالهای نظام سلطه نسبت به هر ملت و هر کشوری و در هرجایی مردود است.» ۱/ ۰۵/۱۳۶۹
در مجموع، رویکرد نگاه به شرق که امروز به دلیل رفتار خصومت آمیز آمریکا نسبت به ایران و بی اعتمادی درمورد سیاست های اروپا، در اولویت برنامه های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران قرار دارد، به دنبال ارتباط سالم و مبتنی بر منافع طرفین و عدم پذیرش زورگویی و سلطه با قدرت های شرقی و همسایگان است. در این رویکرد، اصل سیاسی و زیربنایی نه شرقی، نه غربی، محفوظ و غیرقابل تغییر است و افزایش روابط با همسایگان و کشورهای شرق، با هدف تامین منافع ملی و تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی و همچنین تقویت جبهه چندجانبه گرایی در جهان، دنبال می شود.
محسن پاک آیین تحلیلگر مسائل بین الملل و سفیر اسبق ایران در باکو
