ایران می تواند با سرمایه گذاری در اقتصاد تاجیکستان به ویژه منابع آبی غنی این کشور، علاوه بر تقویت اقتصاد تاجیکها و تامین منابع آبی خود، یک روابط ناگسستنی با دوشنبه برقرار کند..

در سالهای اخیر آسیای مرکزی که در کانون تمام تئوری های ژئوپلیتیکی قرار دارد، به محل تجارت وسوسه انگیز کشورهای صنعتی مانند چین، هند و ترکیه تبدیل شده است.

در این میان، ایران نیز به عنوان همسایه آسیای مرکزی با پیوندهای تاریخی و فرهنگی گسترده با این منطقه به ویژه تاجیکستان با حدود ۱۴۳ هزار کیلومتر مربع مساحت که در دل خود صدها رودخانه و دریاچه را جای داده است، درصدد افزایش روابط خود به ویژه مناسبات تجاری با این منطقه است.

تاریخ پیچیده روابط ایران و تاجیکستان

تاریخچه روابط دو کشور در سطح رسمی با استقلال تاجیکستان آغاز شد. ایران اولین کشوری بود که استقلال این جمهوری را به رسمیت شناخت و در سال ۱۹۹۲، اولین سفارت خود را در دوشنبه افتتاح کرد. در آن زمان، تهران معتقد بود که تاجیکستان از نظر زبانی نزدیک، به طور بالقوه به یک شریک کلیدی پس از شوروی تبدیل خواهد شد. با این حال، ۳۰ سال است که روابط دو کشور پایدار نبوده و فراز و نشیبهایی را تجربه کرده است. در جریان جنگ داخلی در تاجیکستان، نمایندگان اپوزیسیون متحد این کشور در ایران حضور داشتند که بر روابط دوجانبه ایران و تاجیکستان تأثیر منفی گذاشت. مقامات تاجیکستان در اواسط و اواخر دهه ۱۹۹۰ ایران را به حمایت از حزب اسلامی تاجیکستان متهم کردند.

متعاقباً رابطه این دو کشور چند مرحله را طی کرد که هم دارای جنبه منفی و هم مثبت است. در اواسط دهه ۱۹۱۰ روابط بین دو کشور به شدت وخیم شد و اختلافات شدید طرفین موجب شد تا تاجیکستان محدودیت هایی را بر واردات مواد غذایی از ایران اعمال کرد. از جمله جنبه های مثبت این روابط نیز می توان به افزایش چشمگیر گردش مالی با ایران به ارزش مالی ۱۸۰ میلیون دلار در سال ۲۰۲۱، ساخت نیروگاه آبی سنگتودا-۲ و تونل استقلال توسط ایرانی ها اشاره کرد.

در همین راستا، طی سه سال گذشته، به تدریج روابط دو کشور گرم شده است، بدون اینکه هیچ بیانیه‌ای با صدای بلند و یا حتی ملاقات‌هایی در سطح مقامات بالا صورت گرفته باشد. با این حال، محور اصلی سلسله دیدارهای متقابل، مسائل امنیتی در خصوص افغانستان و موضوعات نظامی بوده است.

این روابط به همین شکل ادامه یافته تا اینکه پس از گذشت ۹ سال، در اوایل سال جاری امامعلی رحمان وارد ایران شد و با تعدادی از مقامات عالی رتبه کشور از جمله رهبر انقلاب اسلامی دیدار کرد. این سفر منجر به امضای ۱۶ سند در زمینه هایی مانند تجارت، حمل و نقل و انرژی شد و برنامه همکاری های تجاری و اقتصادی برای سال ۲۰۲۳ تا ۲۰۳۰ تدوین گردید. بر همین اساس، قالب بازدیدها به سطح رهبران عالی کشورها رسید و توافقات متقابلی میان طرفین مشخص شد.

در همین راستا، روابط بین کشورها به سطح سیاسی جدیدی هم رسیده است، در حالی که منافع مشترک در تامین امنیت منطقه، مبنای کار قرار گرفته است. بنابراین، باید دید که چه موضوعاتی موجب شده تا تاجیکستان ادعاهای جدی گذشته را فراموش کند و در قبال ایران گام بردارد.

نگاهی به مناسبات اقتصادی دوجانبه

روابط اقتصادی ایران و تاجیکستان به روزهای آغازین استقلال تاجیکستان برمی گردد. بررسی وضعیت اقتصاد ایران در قبال تاجیکستان نشان می‌دهد که علی‌رغم پیوندهای قومی_زبانی و تا حدودی مذهبی، روابط ایران و تاجیکستان محدود بوده و روابط دوجانبه به سطح مطلوبی توسعه نیافته و دچار فراز و نشیب‌هایی بوده است. بر اساس گزارش های منتشر شده واردات ایران از تاجیکستان از ۴۹.۷ میلیون دلار در سال ۲۰۰۹ به ۲۶ میلیون دلار در سال ۲۰۱۸ کاهش یافته است. صادرات ایران به تاجیکستان نیز روند کاهشی را طی کرده و از ۱۶۳ میلیون دلار در سال ۲۰۰۹ به ۷۸ میلیون دلار در سال ۲۰۱۸ رسیده است. این دوره با چهار روند اصلی مشخص می شود: روند صعودی از ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۲، روند نزولی از ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵، روند صعودی در سال های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ و در نهایت کاهش شدید در سال ۲۰۱۸.

این آمار در حالی مطرح است که اقتصاد تاجیکستان به شدت به استخراج مواد معدنی، فرآوری فلزات، کشاورزی و همچنین حواله های ارسالی از شهروندانی که در خارج از کشور کار می کنند، متکی است. منابع معدنی نیز شامل نقره، طلا، اورانیوم، آنتیموان، تنگستن و زغال سنگ است. این صنعت عمدتاً از کارخانه‌های کوچک منسوخ در فرآوری مواد غذایی و صنایع سبک، تأسیسات انرژی آبی قابل توجه و یک کارخانه بزرگ آلومینیوم تشکیل شده است.

امروزه تاجیکستان فقیرترین کشور در میان جمهوری های شوروی سابق است. از آنجایی که کمتر از ۷ درصد مساحت زمین قابل کشت، و پنبه محصول غالب است، تاجیکستان تقریباً ۷۰ درصد مواد غذایی خود را وارد می کند. این کشور از زمان پایان جنگ داخلی سعی در اجرای اصلاحات و ایجاد یک اقتصاد خصوصی شده داشته است. با این حال، فضای کسب و کار آنقدر ضعیف است که سرمایه گذاری خارجی را دفع می کند. از طرفی، رشد اقتصادی در این کشور ناچیز است، اما به شدت به حواله‌های مالی و قاچاق مواد مخدر متکی است.

در مقابل، مشخصه اقتصاد ایران نیز بخش های هیدروکربنی، کشاورزی، خدماتی و همچنین حضور چشمگیر دولت در بخش تولید و خدمات مالی است. همچنین، ایران رتبه دوم ذخایر گاز طبیعی و چهارمین ذخایر اثبات شده نفت خام را در جهان دارد، ضمن اینکه به عنوان یک کشور صادرکننده نفت، پایگاه اقتصادی نسبتاً متنوعی دارد.

توسعه شتابان روابط با تمایل به تقویت امنیت

توسعه شتابان روابط بین تاجیکستان و ایران را می توان در درجه اول با تمایل به تقویت امنیت در مرزهای جنوبی توضیح داد. پس از به دست گرفتن قدرت در افغانستان توسط طالبان، تاجیکستان برای مدت طولانی تنها کشور آسیای مرکزی بود که با طالبان ارتباطی نداشت زیرا تاجیکستان معتقد است که طالبان اکنون واحدهایی متشکل از تاجیک‌هایی دارد که با دولت در دوشنبه مخالف هستند. به علاوه، به قدرت رسیدن طالبان، پروژه منطقه ای CASA-۱۰۰۰ را که برای تاجیکستان مهم است، برای همیشه متوقف کرده است. بر همین اساس، هر دو طرف اظهارات تندی علیه یکدیگر رد و بدل کرده اند و چندین رزمایش نظامی در خاک تاجیکستان به همراه روسیه، چین و ازبکستان در صورت تهاجم احتمالی نیروها از افغانستان انجام شده است.

با توجه به این موضوع، نزدیک شدن به ایران در ابتدا بر مبنای تقویت امنیت منطقه ای منطقی به نظر می رسد. تاجیکستان تا حد امکان به متحدان و شرکای با قدرت نظامی قابل توجه نیاز دارد تا به طالبان نشان دهد که تاجیکستان متحدان با نفوذی دارد. با این حال، رویکرد ایران و گفتگوهای دو جانبه با طالبان پس از اوت ۲۰۲۱، نشانگر اجتناب از موقعیت‌ های درگیری است.

آغاز یک رابطه جدید

از طرف دیگر، تشدید ارتباطات و تماسهای اجیکستان و ایران در شرایط کنونی متاثر از جنگ آغاز شده در اوکراین بوده است. روسیه تحت تحریم است که خطرات جدی برای اقتصاد تاجیکستان نیز به همراه دارد، زیرا تاجیکستان یکی از شرکای اصلی اقتصادی روسها در نظر گرفته می شود. تاجیکستان نیز به طور غیرمستقیم، اما به طور محسوس، از این تحریم ها رنج می برد. گردش مالی تاجیکستان، حواله های کارگران مهاجر و بخش بانکی در معرض تهدید قرار دارد. بر همین اساس، بسیاری از کارشناسان اشاره کرده اند که در چنین بحرانی به شرکای اقتصادی جدید نیاز است.

از طرفی، چندان هم نمی توان روی سرمایه گذاری های ایرانی حساب کرد، زیرا ایران نیز در حال تجربه تحریمهای شدید یکجانبه از سوی امریکا است. بنابراین عمده روابط صرفاً در حوزه همکاری های نظامی شکل خواهد گرفت و اسناد امضا شده که بر روابط اقتصادی خارجی ایران نیز تأثیر می گذارد، بیشتر شبیه به یک مبنای حقوقی برای روابط جدید با تاجیکستان است.

به علاوه، انتخاب ایران به عنوان شریک برای تاجیکستان باعث ایجاد نگرانی در مسکو نخواهد شد، زیرا روسیه از ایران به عنوان بخشی از یک بلوک ژئوپلیتیکی که مخالف غرب و عربستان سعودی در خاورمیانه است، حمایت می کند.

برای همیشه با هم؟

با وجود پیشرفت سریع، هنوز نمی توان گفت که روابط بین تاجیکستان و ایران چگونه توسعه خواهد یافت. به عبارتی با توجه به اینکه متغیرهای اجتماعی، دولتی، خاص و نقشی به ترتیب مانع توسعه روابط دوجانبه شده اند، توسعه بیشتر روابط دوجانبه ایران و تاجیکستان در آینده قابل تصور نیست. با نگاهی به گذشته، عمدتاً این نتیجه حاصل می شود که مراحل بعدی روابط دوجانبه نیز دارای نوسان خواهد بود زیرا دو کشور با کاهش ریسک های موجود و یافتن فرصت های تجاری و اقتصادی جدید هنوز فاصله دارند.

بسیار محتمل است که ایران نقطه پایانی نباشد و تاجیکستان به ایجاد روابط با دیگر بازیگران فرامنطقه ای نزدیک ادامه دهد. این موضوع به وضعیت افغانستان و موضع دولت تاجیکستان در قبال طالبان بستگی دارد.

عامل دیگر جنگ در اوکراین است. این که آیا تحریم ها علیه روسیه تقویت خواهد شد و آیا حمایت روسیه از امنیت در منطقه در آینده وجود خواهد داشت یا خیر. پاسخ به این سؤالات تأثیر تعیین کننده ای بر احیای سیاست خارجی چندجانبه تاجیکستان خواهد داشت.

از طرفی، نزدیک شدن به ایران می تواند روابط با کشورهای غربی را پیچیده کند. علیرغم موضع بی طرف دوشنبه در قبال جنگ در اوکراین، تصور اینکه امامعلی رحمان به طور مساوی در همه جبهه ها مشارکت داشته باشد دشوار است. چنین تلاشی در آغاز رویارویی با رژیم طالبان در کابل صورت گرفت، زمانی که رئیس تاجیکستان در بلژیک و فرانسه جلساتی برگزار کرد. بر همین اساس، نزدیکی کنونی با ایران نشانگر آن است که تاجیکستان با توجه به شرایط کنونی به دنبال فرصت های متنوع در سیاست خارجی خود است.

منابع بزرگ آبی تاجیکستان

در همین راستا، ایران می تواند با سرمایه گذاری در اقتصاد تاجیکستان به ویژه منابع آبی غنی این کشور، علاوه بر تقویت اقتصاد تاجیکها و تامین منابع آبی خود، یک روابط ناگسستنی با دوشنبه برقرار کند. بنابراین ایران می تواند با استفاده از موقعیت تاجیکستان حضور خود را در آسیای مرکزی تقویت کند که این امر باعث کاهش نفوذ رقبا و افزایش قدرت چانه زنی ایران می شود.

بر همین اساس، هیدروپلیتیک زمینه مناسبی برای نقش آفرینی ایران در آسیای مرکزی است که با برنامه ریزی دیپلماتیک و سرمایه گذاری مناسب، این منابع ارزشمند آبی منبعی بسیار مطمئن و ارزان برای تامین آب شرب و کشاورزی ایران خواهد بود.

بزرگترین دریاچه آب شیرین عمیق جهان موسوم به «آب بند سریز» در تاجیکستان واقع شده که با ۵۶ کیلومتر مربع مساحت و با ژرفای حدود ۵۰۰ متر خود به تنهایی قادر به تامین آب شرب و انرژی برق آسیای مرکزی و خاورمیانه است.